Буряад eһо заншалнууд

Наран хүнэй гар дээрэ байна, гараараа баринаб гэжэ зүүдэлхэдэ, ехэ үндэр түрэлтэй хүн ерэжэ түрэхэ, ураг нэмэхэ, буян ехэ болохо гэжэ хууша монголһоо Б. Дашиевай оршуулһан “Зүүдэнэй тайлбари оршобаа” гэжэ ном соо олобобди. Баһа урданай домогой үгөөр Алан гуа эхэ зүүдэлээ гэдэг, һүни бүхэндэ наранай элшэнүүд умай руунь ороно гэжэ. Тиигэжэ Бодончар хүбүүниинь мүндэлөө бэлэй. Энэ һанаа «Священный Байкал» гэһэн журнал соо бэшэгдэһэн мүрнүүдээр баталнабди: «Ей (подруге матери Бидиядары Дандарона) приснился сон, что солнце упало с неба и скатилась ей в руки. Она подарила солнце своей подруге Бальжиме. И вскоре родился сын». Нараяа эжы гэжэ буряад зон нэрлэдэг гэжэ 2-дохи бүлэгтэ хэлэгдээ гээшэ. (“найман хүлтэй Налхан эжы”). Тиимэһээ нара үбэртэлжэ зүүдэлхэдээ, бүлэ айл үнэржэнэ. Тиигэбэшье наранай оролго, маша ехэ халуун бололго – хаан хүнэй алба хатуу болохо, халуун үбшэн дэлгэрхэ гэжэ “Зүүдэнэй тайлбари оршобаа” гээшэ соо хэлэгдэнэ. “Наранай орохые хаража зүүдэлбэл, хүдэлһэн газарташни ехэ һайн хубилалта болохо” (Дамбаев, 2013, 30).

Һара гэр соо хаража зүүдэлбэл “хүмүүн баян болохо” (“Зүүдэнэй тайлбари оршобаа”)

“Зүүдэнэй тайлбари оршобаа” гэһэн бэшэмэл судар соо одо мүшэ харабал, ноён хүнэй хүндэ ехэдэхэ, үгытэй хүн адуу малаар баян болохо гэнэ. Юундэб гэхэдэ, одо мүшэдые олон хүнөөр, үгышье гэбэл адуу малаар, хони ямаагаар урданай зон түлөөлдэг байгаа гэжэ энэ буряад таабари гэршэлнэ: “Хоёр һайхан басагад, хорёогоор дүүрэн хонитой” (һара, наран, одо мүшэд). Одо мүшэдые һүнэһэнтэй сасуулжа, ямар бэ даа нэгэ одоной унабал, “минии одон бэшэ, хүнэй одон” гэдэг ушар бии.

Сахилгаан – гэнтэ баярлалга. Тэнгэри дуугаржа байна гэжэ зүүдэлбэл, зоболон болохо. Үүлэн – ажалдаа дарагдалга.

Хура бороо орожо байна гэжэ зүүдэлхэдэ, амгалан байдал тогтохо, таряан элбэг ургаха. Буряад зондо бороо һайн тэмдэгтэй. “Һайн хүн бороогоор” гэдэг ха юм даа. Бороо хадаа ногоон гаража, ургасын арьбидахын, мал һүрэгэй тэнжэхын тэмдэг болоно. Тиигэбэшье “Зүүдэнэй тайлбари оршобаа” гэһэн бэшэмэл судар соо хоёр янзаар хура бороо тайлбарилагдана: “зунай сагта мүндэр орожо зүүдэлбэл, тэрэ хүнэй буян хэшэг нэмэхэ, үбэлын сагта мүндэр орожо зүүдэлбэл, тэрэ хүндэ зоболон болохо.

Саһан орожо байна гэжэ зүүдэлбэл, һайн мэдээсэл дуулаха.

Сэбэр уһан соо тамаржа зүүдэлбэл, баяр болохо. «Горхон – баяртай мэдээсэл дуулалга. Далай, нуур хаража зүүдэлбэл, алдар солотой, баян болохо » (Г-Д. Дамбаев). Энэ һанаа “Зүүдэнэй тайлбари оршобаа” гэһэн ном баталжа байна. “Мүрэн уһанда орожо зүүдэлбэл, хэшэг буян нэмэхэ, бэеэ угаажа зүүдэлбэл, сэдьхэл айхаа болихо, үбшэн һалаха”. Харин булангиртай уһа харабал, уйлаха.

“Хада өөдэ абиржа зүүдэлбэл, ноён болохо. Үндэр уулын оройдо жэмэс, сэсэг, таряа түүжэ зүүдэлбэл, олон зоной түрүү болохо. Тала хаража зүүдэлбэл, бэе сэдьхэл уужам болохо” (“Зүүдэнэй тайлбари оршобаа”).

Гал, түймэр зүүдэн соо харагдабал, муу,  үбшэ уряална гэгдэнэ.Утаан – аюул, тодхор. Газарай хүдэлөөн – ондоо орон нютаг руу зөөлгэ.

Һолонго – дэмы айха гэгдэнэ, харин “Зүүдэнэй тайлбари оршобаа” гэһэн бэшэмэл судар соо “табан үнгын һолонго һайнай тэмдэг, бэедэ тудабал, үбшэн арилха. Баһа һолонго татажа байна гэжэ зүүдэлхэдээ, шэнэ ажал эхилхэ, баяр хүүр болохын зүн бэлгэ тэмдэг”.