Буряад eһо заншалнууд

Шарын шажан ба харын шажан гэжэ илгардаг. Хара – бөө мүргэлэй, зүүн зүгэй дүшэн дүрбэн тэнгэриин үнгэ зүһэ болоно. Шарын шажан тухай Аюша Очирой «Буряадай түүхэ бэшэгүүд» соо иигэжэ бэшэнэ: «Буддын шажаниие шүтэгшэ буряадууд бэе, хэлэн, сэдьхэл гурбанай арбан хара нүгэлтэ үйлые сээрлэдэг байна. Ами абарха, үгэльгэ үгэхэ, үнэниие үгүүлхэ, туһалха сэдьхэл түрүүлхэ гэхэ мэтын арбан сагаан буянта үйлэ хэхые оролдожо ябаха һургаалтай байна» (Буряадай түүхэ бэшэгүүд, 1998, 15). «Буряад-монгол угсаатанай бурхан шажан гэжэ мэдэхэгүй үедэ Абадай Сагаан хаан гэжэ байһан юм. Нэгэтэ Абадай сагаан хаанай хүлдэнь үбшэнтэй юумэн гаража, ехээр тулиһан байгаа. Энэ үедэ шара хубсаһатай хубилгаан хутагта, үндэр түрэлтэй, шарын шажанай дэлгэрхэ газараар аяншалжа ябаһан хүн хааниие аргалба. Тиигээд нүгэл буян хоёр бии юм гэжэ хаанда ойлгуулжа, нютагтаа шарын шажан дэлгэрхыень дурадхаад ябаа ха. Шажан дэлгэрүүлхын тула бурхан, ном, лама гурбые гуйжа асарха хэрэгээр Абадай Сагаан хаан Баруун Жуу ошобо» (Р. Эрдынеев). Иигэжэ Баруун Жууһаа бурхан, хубараг, ном гурбан асарагдажа, шарын шажан дэлгэрһэн түүхэтэй. Үльгэрлэбэл, иимэ байна:

«Шэхэр далай нютагтай,

Шэгэмүниин шажантай,

Буйр далай нютагтай,

Бурхан Буддын шажантай» (Монголой буряадуудай үльгэрнүүд (1992, 1988, 2).

«Шара дэгэл шалхалзуулжа,

Шанам малгай һэгсэлжүүлжэ,

Манан хөөргэ ялалзуулжа » (Намсараев, н.2, 310).

Ламанарай хубсаһан улаан ба шара үнгэтэй гэжэ хэлэнэбди. «Дээдэ зиндаатай ламанарай хубсаһанай зүйлдэ шара үнгэ ородог» (Эрдэни лама). Энэ мэдээсэл Цырен Эрдынеевай архивай материал баримтална: «Ламы в основном носят одежду коричневого цвета, но утверждённые штатные ламы, получившие высшее образование жёлтого цвета» (Р-1746, оп.1, д.16).

Богдо Зонховын шабинарые «шара малгайтан» гэдэг байһан. Зандан-Жуу бурханиие залажа асарһан Эрдэнийн соржые магтажа, нэгэ хууршан морин хуур дээрэ иигэжэ дуулаһан гэхэ:

«Шара торгон дэгэл хүлхэлзүүлжэ,

Шара торгон малгай дэлбэлзүүлжэ,

Шаажан дэлбэгэр хүүргэ ялалзуулжа,

Ябаһан соржо гэгээн багша янзатай» (Эрдэнийн Р.).

Шара хадаг – бүхы мууе зайсуулхын, бурхан шажанаа үргэхэ хүсэлтэй. Бурханда, ламада баридаг. Хүхэлдүүр Мэргэнэй хүбүүн Хүрзэ тайжа «алда ута алтан хадагаа гаргаад, даяаншада барина» (Хүхэлдүүр Мэргэн). Ламада шара хадаг бариха заншал эртэ урда сагһаа хойшо сахигдадаг тухай уран зохёол гэршэлжэ байна: «Бадмын Янжуудай эбхэмэл шара торгон хадаг ламахайда барина» (Цыбиков, 1996, 19).

Буддын шажанда улаан үнгэ нангин гэжэ тоологдодог.

«Бадмарагын улагаан сагаан үнгэтэй

Мотор даган эрдэнийн хонхо баригсан,

Үхэл үгы наһанай шэди үгэгшэ

Юһэн ехэ Аюшадаа мүргэмэйб».

Энэ арбан табан Бурханай магтаал соо Аюша бурхан улаан үнгөөр зураглагдана.

«Улаан дэгэлтэй хадаа лама бэзэ,

Ульгам моритой хадаа улааша бэзэ», — гэһэн үгэ бии. Улаан шара үнгэнүүдтэй хубсаһа лама зиндаатай зон үмдэхэ эрхэтэй. Урда сагта эхэнэрнүүд улаан хубсаһа үмдэхэ ёһогүй, харин шабганса болоходоо, үмдэхэ эрхэтэй байһан. Хоца Намсараев «Үүрэй толон» гэһэн роман соогоо иигэжэ бэшэнэ: «эреэ маряан дэгэлтэй һамгад, баһа улаан таша дэгэлтэй шабгансанар зэргэлэн һуунад» (Намсараев, н.5, 34). Эрдэнийн Рэгзэнэй зохёоһон Эгэтын дасанай магтаал дуунууд соо иимэ мүрнүүд бии: «Улаан шара хубарагууд, унзад гэбгын заршамтай». Улаан орхимжо хара зон һахил абаһан хойноо хэдэрдэг.

Ногоон хадаг – арьбажаха, баяжаха хүсэлтэй. Дүрбэн ногоон мэнгэ ухаан бодол түгэлдэр гэһэн удхатай. Шажанай зүйлдэ ногоон үнгэ оролсодог – Ногоон Дара Эхэ, Майдариин ногоон морин г. м. Ногоон Дара Эхэ бурхан Будда бурханай нюдэнэй нулимсаһаа мүндэлһэн гэдэг. Баруунай урлалда эхын дурые хүүгэдээ тэбэрижэ байһаар зурадаг заншалтай. Харин хүүгэдшьегүй байхадаа, эхэ гэһэн удхаяа бүрин хүсэд хадагалжа харуулһан Ногоон Дара Эхэ мүн. Зоболон үзэхэ, зүдэрхэ сагта Ногоон Дара Эхэ түргөөр абардаг гэһэн үгэтэй. Дара Эхэ табан үнгэтэй байдаг гэжэ А. Митиров тэмдэглэнэ: «улаан, хүхэ, сагаан, шара, ногоон. Ногоон Дара Эхэ ехэ хүндэтэйдэ тоологдодог, газар дэлхэйн бэлгэ тэмдэг гэдэг» (Митиров, 1981, 95).

Арбан сагаан буян, Сагаан Дара Эхэ, Сагаан Үбгэн, Сагаан Шүхэртэ гэхэ мэтэ мэдэсэнүүд Буддын шажанда бии. Жаргал амгалан байдал үршөөһэн, түргэн туһатай Сагаан Дара Эхэ бурхан гэнэбди. Энээн тухай үльгэр соо иигэжэ бэшэгдэнэ:

«Богдо Жангар хаанда

Сагаан Дара эхын хубилгаан

Сагаан һанаатай

Сагаан Дара-гуа

Сагаандайхан басагаяа үгэхэ болоно» (Монголдохи буряадуудай үльгэрнүүд, 1998, 54)

Сагаан Үбгэн уһанай, газарай, хадын сабдагуудые толгойлдог, гүрөөһэн, хандагай, сагаан хун шубуудаар бэеэ тойрууланхай байдаг. Мал олонтой байхые хүсэһэн зон энэ бурханда зальбардаг.

Шүхэр дороо хамаг аюул, осолһоо зайсажа гаргадаг бурхан Сагаан Шүхэртэ болоно. Бурхан тэнгэри сагаан үнгэтэй холбоотой гэжэ иимэ нэгэ бэри болохоо байһан басаганда зорюулһан үреэл гэршэлнэ:

«Олон сагаан бурхадаа

Орой дээрээ татан ерээрэй.

Мандама сагаан бурхадаа

Магнай дээрээ татан ерээрэй».

Хүхэ үнгэ тухай хэлэбэл, «Хитадта нэгэ зарима дасануудта хүхэ орхимжо хэдэрһэн, хүхэ хубсаһатай ламануудай маани уншажа һуухые харахат» гэжэ Р. Эрдэнийн мэдээсэнэ. Энэ мэдээсэл монгол профессор Дуламай үгэнүүдээр баталнабди: «Religions are sүmbolised bү cоlоurs, red (tantra), үellоw (Lamaism), black (Sһamanism), wһite (Cһristian) and blue (Cһinese Buddһism)» (Дулам, 2000, 70). Эндэ Хятадай Буддын шажан хүхэ гэгдэнэ.

Дүрбэ тоо буддын шажанда дэлгэрһэн тоо гэхэдэ, алдуу болохогүй. Дүрбэн үнэн, дүрбэн муу үйлэ, дүрбэн зам г.м. «Бурхан багшын һургаалай гол үнэн дүрбэн үнэн болоно. Нэгэдэхи үнэниинь гэбэл, хүн амитанай амидаралай зоболон; хоёрдохи үнэниинь гэбэл, тэрэ зоболонойнь шалтагаан: бахаа ханан сэнгэхэ, баяжаха, засаг бариха г.м. эрмэлзэлнүүд; гурбадахи үнэниинь гэбэл, тэрэ зоболонгые зайсуулжа болохо. Тиигэхын тула абъяас хорхойгоо дараха хэрэгтэй. Дүрбэдэхи үнэниинь гэбэл, зоболонгые гүйсэд гаталха зам бии. Нарин нягтаар, боди мүрөөр ябажа, буянта байдалда орожо болохо гэжэ номногдодог. Мяхата бэеынгээ һандаран һалахада, огторгойдо шэнэ түрэл олохоо һанабал, дүрбэн муу үйлэ үйлэдэхэһөө зайсаха хэрэгтэй. Дүрбэн муу үйлэ гэхэдэ, алалга, хулгай хэлгэ, буруу хурисал үйлэдэлгэ, худалаар хэлэлгэ. Нүгэл хэхэ дүрбэн зам хадаа – муу хүсэлэнгүүд, үзэн ядалга, айха ябадал, мунхаг байлга» (Шагдаров Л. Хүнэй ябадал тухай Будда багшын һургаалһаа // Ярууна. – 1991. – 14 нояб.). Буддын шажанда дүрбэн зүгэй бурхад бии. «Дасанай үүдэн бүхэндэ дүрбэн зүгэй тэнгэринэр байдаг. Зүүн тээ – сагаан үнгэтэй Ёлхор Сүрэн; урда – хүхэ үнгэтэй Пагжиба бурхан; баруун тээ – улаан үнгэтэй Лусуудай тэнгэри Жамнайзан; хойно – шара үнгэтэй хэшэгэй бурхан Намсарай» (Б. Дашиев).

Үльгэрлэбэл, «55 тэнгэриһээ табилгатай бууһан, 5 номто бурхадһаа заяабаритай бууһан» Гэсэр гэдэг. Эдэ табан бурхад хэд бэ гэһэн асуудалда манай информатор Б. Дашиев иимэ харюу үгэнэ: «Нэгэдэхи бурхан Акшоба, зүүн тээ байдаг, хүхэ үнгэтэй; хоёрдохи бурхан Раднасамбава, урда зүгтэ байдаг, шара үнгэтэй; гурбадахи бурхан Базарсада тэгэндэ һуурижанхай, сагаан үнгэтэй; дүрбэдэхи Абида бурхан баруун тээ байдаг, улаан үнгэтэй; табадахи бурхан Амага шэди хойно байдаг, ногоон үнгэтэй. Эдэ бурхадай үнгэ дээрэ үндэһэлэн табан үнгэтэ Ярууна нютагайнгаа туг тааруулжа зохёогооб» (Б. Дашиев). Табан һахил абаһан хубараг банди гэжэ нэрэтэй. Табан һахил гэхэдээ иимэ табан үйлэнүүдые тэбшэхэ гэдэг: амитаниие алахагүй, хулгай хэхэгүй, худалаар хэлэхэгүй, буруугаар хурисахагүй, архи уухагүй.

Найман тахил бурханай урда табигдадаг: зула, хүжэ, арюудхаха уһан, хүртэхэ уһан, дурма (үргэлэй талхан), эдеэн, хүгжэм, сэсэг. Үглөө бүхэндэ бурханай урдахи сай тахил, уһан тахил шэнээр табигдаха ёһотой гэжэ бурхан тахидаг зон бүхэн мэдэдэг. «Зүүн гарһаа баруун тээшээ: 2 уһан тахил, 1 орооһoн сэсэгтэй, 1 орооһон хүжэтэй, уһан тахил, 1 орооһон тахил конфета болон печенитэй, 1 орооһон тахил хонхотой гү, али дунгартай байха. Зула дүрбэдэхи ба табадахи сүгсын хоорондо табигдаха, үгышье һаа урдань» (Ц-Д. Цыренова).

Энэ найман тахилай урдын түүхэ тухай Д. Цырендашиев иигэжэ бэшэнэ: “Галаб үни сагта нэгэ хаан албата зоноо эрьежэ ябадаг һэн ха. Юрын айлай гэрыень бараалхахадань, тэрэ гэрэй эзэн хүндэтэ айлшадайнгаа хүлөө угаажа һэрюусүүлхыень уһа табидаг. Тиигээд нюураа угаажа сэлмэхыень уһа хэжэ үгөөд, урдань гоё һайхан сэсэг табяад, хүжэ ууюулаад, зулаяа бадараагаад, сайгаа аягалаад, табаг табижа хүндэлдэг ёһо гуримые буддизмай дэлгэрхэдэ, энэ зангаараа бурханаа хүндэлдэг болоһон юм гээд, ородой эрдэмтэн Позднеев бэшэһэн байдаг. Монголшууд эдэ тахилда өөрын нэрэ үгэһэн юм ха. Нэгэдэхинь “үльмийн сэригэсүүлхэ”, хоёрдохинь “нигуурын сэригэсүүлхэ”, гурбадахинь “сэсэг”. Дүрбэдэхи тахилые “хүжын тахил” гээд, табадахииень — “зула” гэдэг, зургаадахи тахилда “үнэртэ ус” гээд, гүргэм гэжэ сэсэгэй (шафран) дэльбы уһан соогоо дэбтээжэ, һайхан хангал оруулдаг заншалтай байгаа. Долоодохи тахил балин “гэгээнэй зоог”  гэһэн удхатай юм. зоог гээшэ дээдын изагууртанда табиһан хүндын эдеэнэй нэрэ; алим, жэмэс, зүгын бала, бообо, шэхэр болоод, сагаан эдеэнэй зүйл – үрмэн, айрһан гэхэ мэтэ” (Цырендашиев, 71).

Буддын шажанда найма тоотой холбоотой энхэ тайбанай тэмдэгэй үүргые буддын шажанай yндэhэ hургаал заадаг багша лама тайлбарилна:

«1. Эрдэнийн сагаан шүхэр муу ябадалые дарана;

2. Алтан загаһан амгалан байдалай һүлдэ;
3. Алтан бүмбэ бүхы дэлхэйн хүн амитанда аза аршаан хүртөөжэ, хамаг бүхы эрмэлзэл бэелүүлэгшэ мүн;
4. Үнэн сэхэ ябадалай сагаан лёнхобо сэсэг – худал хуурмаг, бузар булай ябадалые зайлуулагша болоно;
5. Сагаан дунгар элдэб эрьюу муу зүүдэнһээ һэрюулэгшэ энхэ тайбанай тэмдэг;
6. Эхи захагүй зангилаа – аза жаргалай утаһан;
7. Ялалзама эрдэни шулуун бүхы мууе илажа гарадаг, түгэс һайхан сэдьхэлтэй, энхэ амгалан асарагша тэмдэг;
8. Амгалан байдалай тэмдэг болоһон алтан хүрдэ». (Ш. Янжилхам/Дунгар/19.05.2001).

Буддын шажанда найман зоболон, найман сүлөөгүй гэһэн мэдэсэ бии юм. «Найман зоболон гэхэдэ: хүсэһэн һанаһанаа олохогүй зоболон; хүсөөгүй юумэеэ орхихо аргагүй байлга; үзэн ядагша дайсантаяа ушаралга; инаг дуратай нүхэртэёо хахасалга; түрэхын зоболон; үтэлхын зоболон; үбшэлхын зоболон; үхэхын зоболон. Найман сүлөөгүй хэд бэ гэхэдэ: тамын амитан, бэрид, асари, ушар удхагүй амитан, удаан сагай тэнгэринэр боложо түрэлгэ, буддын шажанай дэлгэрээгүй нютагта түрэлгэ, мэдэрэлэй органуудые хүсэд болбосороогүй байлга» (Шагдаров Л. // Ярууна. – 1996. 30 дек.).

Бурханай ном соо хэлэгдэдэг “арбан хара нүгэлые тэбшэжэ, арбан сагаан буян үйлэдэгты” гэһэн гол һургаал бии.  Арбан хара нүгэл тухай мэдээжэ поэтесса Ц-Д. Дондогой бэшэхэдээ, бэе, сэдьхэл, хэлэн гурбанһаа хүн бүридэнэ гэнэ. Хүнэй хэһэн нүгэл бэеын гурбан, сэдьхэлэй гурбан, хэлэнэй дүрбэн нүгэлнүүд болоно. Бэеын гурбан нүгэл: амитанай ами наһа таһалха; хулгай хэхэ; буруугаар хурисаха гэдэг. Хэлээрээ үйлэдэдэг дүрбэн нүгэл: худал үгэ, шалшаа үгэ, хоб үгэ, шэрүүн үгэ. Сэдьхэлээрээ хэдэг гурбан нүгэл: хомхолзохо сэдьхэл, хорото сэдьхэл, буруу үзэл.

“Арбан найман аюус тамые сахигша,

Амитан бүхэнэй буян хилэнсэгы илгагша, аяа ехэ гэгээн тала баригсан

Аягуумшата Эрлиг хаандаа мүргэнэб”.

Энэ арбан табан бурханай магтаал соо 18 тоо таматай холбоотой. “Арбан найман янза тама байдаг ха: халуун, хүйтэн, доһолжо байха, халуун булад ама руугаа шудхуулжа байха, сабшуулха, хэршүүлхэ, шүдэрлэгдэхэ г.м. Эгээл шангань ошорто тама гэдэг. Архи тамхи эдидэгүүд, эхэ эсэгэеэ хараадаг, сохидог зон, худалаар хэлэдэг, хүниие хардадаг, ехээр мунхардаг, бэеэ сэнгүүлдэг зон тамада унадаг ха” (Намжилон, 1996, 34).