Буряад eһо заншалнууд

Зүг шэглэл. Оршон тойроной юртэмсэ дүрбэн зүг, гурбан шэглэлһээ бүридэнэ. Хэр угһаа хойшо хүн түрэлтэн дүрбэн зүгэй урда һүгэдэдэг байһан. “Мэньелэн Мэргэн” гэһэн үльгэр соо Мэньелэн луугаа хатан “дүрбэн зүг, дүрбэн шэгшэг, найман зүгые хаража мүргэл хэнэ”.

“Урда зүгтэ орьёл үндэр уула,

Хойто зүгтэ Хангил сагаан байса

Зүүн зүгтэ зүгөөргүй ехэ үргэн тала

Баруун зүгтэ бар хүбшэ тайгатай дайда” гэжэ “Хүхэлдүүр Мэргэн” гэһэн үльгэр эхилнэ.

Урда зүг, һайн, нангин, бурханай зүг гүүлэхэ үлзытэй. “Следы культа солнца и луны можно усмотреть в обычае бурят ставить юрту дверью к югу, хотя на первом плане, по-видимому, стоял инстинкт самосохранения, защита от холодных северных ветров” (Шаракшинова, 1980, 43). Эдэй тэнгэри урда зүгтэ байдаг. Энэ тэнгэри сагаан эдеэ үргэлтэй, Бисман тэнгэри гэжэ нэрэтэй. Бисман тэнгэри ондоогоор баян хэшэг үгэгшэ Намсарай бурхан гэгдэдэг. ”Бии гэхэдэ Бисман тэнгэри баярлаха, үгы гэхэдэ үхэдэл шүдхэр баярлаха” гэдэг.

Баруун зүг – үрнэ, хойто зүг – умара, зүүн зүгые Дурна зүг, урда зүг – үмэнэ гэдэг.

Баруун зүг һайн зүг. Үрнэ зүг ерээдүйдэ бурхан шажанай дэлгэрхэ зүг, эндэ Диваажанай орон оршодог гэдэг. Үльгэр соошье ламбагай баруун зүг эзэлжэ һууна:

“Баруун хойто зүгые

Барижа һуудаг

Эди ехэ эрдэмтэй,

Шэди ехэ шэбшэлгэтэй

Тарниин хаа лама” (Улигеры хори-бурят, 149).

Хүниие эмнэхэ шэдитэй азарга сагаан булжамуур “үндэр дуулим тэнгэриин баруун хойто хаяада” байна. Баруун хойто болон баруун зүгтэ үльгэрэй баатарнууд хубита заяатаяа олонод.

“Баруун хойто түбиинби,

Баруун холо дайдынби,

Тэмээн Улаан хаанай,

Түмэн-Жаргалан абхайби” (Абай Гэсэр, 46) – гэжэ Гэсэрэй ехэ хатан хэлэнэ.

Хүхэлдүүр Мэргэнэй хүбүүн Хүрзэ тайжа баруун зүгһөө, сэгээн далай нютагтай Саран Гэрэлтэ хаанай Сэрбэлжэн луугаа басагые һамга абана.

Арбан табан бурханай магтаал соо иимэ үгэнүүдые олонобди: “Умара зүгүүн жингалингийн орондо Ошорбаанидаа мүргэмэйб”. Эдэ мүрнүүдые гэршэ болгон хэлэбэл, хойто зүг бурханай зүг гэгдэнэ. Эрдэмтэн С.Неклюдовай үгөөр Гэсэр хойто зүгтэ байражана. “Северная локализация получает поддержку и в относительно позднем синтезе с буддийским мифом о райской стране Самбхала (монгол. Шамбал), находящейся на севере, из которой Гесер вернётся для возрождения буддизма” (С.Неклюдов, 1984, 149).

Yхэр малай хашаа гэрэй хойно байха зэргэтэй. Мүнөө хамаагүй болошонхой. Энэ hанаа Ц. Жамсараногай үгөөр баталнабди: “Скотину держат позади, на северной стороне юрты” (Ц. Жамсарано, 35).  Эндэ баhа иимэ үреэл үгэ гэршэ болгон табинабди: “Хойто хормойеш хони хурьгад гэшхэг лэ, урда хормойеш үхи хүүгэд гэшхэг лэ!” – гэжэ хони хурьгадаа хойто зүгтэй урданай зон холбодог байhан байна.

Харин хойто зүг тамын эзэн Эрлиг хаанай оршодог зүг гэлсэдэг. “Умершего иногда покидали в помещении, где он умер, на северной, на почётной его стороне, повернув головой к далёким предкам на северо-восточную сторону” (Шадаева, 1998, 15). Энэ ушар  Ц. Ванчиковагай “Хүхэ мүнхэ тэнгэри” гэһэн ажал соо дурдагдана:

“Үүдыень хүшүүлээ бэзэб,

Үрхыень бүглүүлээ бэзэб,

Зүүн хойто буландань һуулгаа бэлэйб,

Зүүн хойто харуулаа бэлэйб” (Ванчикова, 76).

Буряад зон үргэлэй хониной тархи баһа зүүн хойшонь харуулдаг байһан. “Весь этот обряд назывлся “һурай” и его северо-восточная направленность, видимо, обусловлена тем, что это сторона восхода Солнца и сторона предков” (Шадаева, 1988, 15). Тайлорай үгөөр хойто зүг бэшэ, харин баруун зүг энэ үүргэ дүүргэнэ: “В египетском учении о будущих жизнях царство мёртвых есть сочетание подземной области и запада. Мёртвые проходят через врата заходящего солнца и идут по дорогам тьмы” (Тайлор, 266).

Муу зүг зүүн хойно гэдэг. Монгол болон буряад үльгэр шэнжэлһэн немец эрдэмтэн Клаус Сагастер зүүн хойто зүг мангадхайн һуудаг зүг гэнэ. Үльгэрлэбэл, “зүүнэй зүгэй эхиндэ, зүһэ буруу дайдада, альбан хиидхүүр газарта, ангама ган нютагта, нарагүй балай дайдада, ногоогүй хуурай дэлхэйдэ, хонин хотой орондо, хүхюур хубхай байсада” мангадхайнууд байрлана (Абай Гэсэр, 67). “Географическое жительство чудовищ тяготеет к северо-востоку – Гэсэр чаще отправляется в поход прямо на северо-восток” (Уланов, 1963, 24). Нээрээшье муу юумэн зүүн хойно байдаг гэжэ үльгэр соо хэлэгдэнэ: “Шолмосой хаан зүүн хойто зүгһөө элдэб зүйлэй муухай үнэр гутуулжа, орожо ерэбэ” (Монголой буряадуудай үльгэрнүүд, 48). Зүүн хойто муу зүг гэжэ гэршэлһэн иимэ оньһон үгэ олобобди: “Зүгэй муу зүүн хойто, зүһын муу халзан зээрдэ”. Ород зон баһа зүүн хойто зүг “гнилой угол” гэжэ нэрлэдэг.

Зүүн зүг наранай гараха зүг  гэжэ олон арад һүгэдэдэг. “Обычай обращения на восток, как к мистической области света мира, к солнцу правды, развился в течение первых четырёх столетий. Влияние, которое божественное солнце имело на своих грубых первобытных поклонников, сохранился по сие время” (Тайлор, 542). “У тофаларов сохранилась древняя ориентация на восток, на восход солнца, а не на юг, на солнце в зените. Это очень примечательная черта в культуре тофаларов, потому что их соседи – буряты, монголы и тувинцы – ориентировались на юг, на солнце в зените” (Рассадин, 95).

Жэл урилха бүри хүндэ һайн, муу зүг гэжэ байдаг. “Та, бэри, галда һуудалтайт, зүүн урда, урдахи зүгтнай муу, хойто зүгтнай һайн – гэбэ лама” (Цыбиков, 1991, 19).

Дүрбэн зүг тухай эрдэмтэдэй дунда арсалдаан болодоггүй, харин зүг шэглэл хоёр гү, али гурба гү гэжэ тоологдодог. Эрдэмтэн Т.Скрынникова дүрбэн зүг дээрэ үшөө 3 шэглэл оруулна: “4 хажуу тээхи зүг болон 3 дээшээ шэглэһэн зүг хамтадаа 7 болоно. 7 тоо юртэмсын байгуулалга тэмдэглэнэ”.

«На более высоком уровне общественного развития, когда наряду с конкретным появляется абстрактное мышление, у древних бурят рождаются представления о существовании трёх миров: небесного, где обитают тенгрии, срединного – земли, но котором живут люди, животные, и преисподней, нижнего подземного мира – хул тамын оёр – буквально – дно ада» (Шаракшинова, 1980, 25). Энэ ушар тухай үльгэр соо хэлэгдэнэ: “Дээрэ байгша хаалгата 99 тэнгэридэ, доро байгша Үлгэн буурал эжыдэ мүргэжэ зальбарна” (Хаан Хашигта Мэргэн, 98).

Богдо Жангар “дээдэ болон Хаан Хурмаста эсэгэ хаандаа зальбаржа, доодо болон Үлгэн дэлхэй эмгэн эхэ, Хара Лусан хаантанда зальбарна” (Монголдохи буряадуудай үльэрнүүд, 48). Газар дорохи байдал иимээр зураглагдана: “…. хара тамын оёор уруу хүнхинэжэ оробо. Доодо замби дээрэ ябахадаа, тохоногой шэнээн бэетэй, туулайн шэнээн моритой амитан зон ябаба” – гэжэ Осодор Мэргэн үльгэр соо хэлэгдэнэ. «Под землёй живут те же люди, что на земле, а уменьшение или увеличение – это метод изображения в улигерах. Лишь позже развитый анимизм населяет подземный мир чертями» (Уланов, 1963, 168).

Тэнгэриин басаган Наран Гоохоной газар дээрэ буухадань, “нэгэ гарынь хухалжа, нэгэ хүлынь булгалжа, нэгэ нюдынь тэһэлбэ” (Абай Гэсэр, 87). Энэ үйлэ дээдэ болон доодо дэлхэйтэй холбоотой гэжэ А.Шадаева тэмдэглэнэ: «Наносили жертве три увечья, но при этом от пары одна соответствующая изувеченному органу, оставалась целой, то есть половина человеческого тела была изломана в знак принадлежности потустороннему миру, а другая целая, должна была означать принадлежность миру земному» (Шадаева, 1998).

Ази түбиин арадуудай аман зохёол соо гурбан дэлхэйтэй шоргоолзониие холбодог юм байна. Шоргоолзон тэнгэридэ дэгдэхэ – далитай; доодо дэлхэй уруу орохо – һабартай; харин манай дэлхэйдэ ажамидарха заяатай гэгдэнэ.

Эрдэмтэн Тайлор Эд Бернетт африканцуудай газар дорохи байдал газар дээрэхиһээ ондоо бэшэ гэнэ. “Зулусы ещё в наши дни рассказывают о людях, спускавшихся через отверстие в почве в подземный мир, где горы, реки и все предметы такие же, как и на поверхности земли. Подобные рассказы имеются и в классической литературе. Евкрат смотрит через расщелину в Аид и видит, как мёртвые покоятся на ложах из лилий” (Тайлор, 255). Буряад онтохонууд соо доодо дэлхэйдэ нүхөөр бууһан ушарнууд бии.

Тэнгэри газар хоёрой хоорондохи зай тухай Д. Бурчина “Арнай Гэрдэй Мэргэн” гэһэн үльгэр дээрэ үндэһэлэн һонин мэдээсэл үгэнэ: “края неба и земли в представлении древних созидателей улигеров чем-то напоминают Сцилу и Харибду: они постоянно, через малый промежуток времени, мыкаются и размыкаются, отчего погибают не успевшие пролетать ласточки”  (Бурчина, 1985, 79).

Огторгой болон орон дэлхэйн холбоо тухай үльгэр соо иимээр зураглагдана:

“Эбдэрхэй шанагам эрьешэжэ,

Эрид өөдөө дэгдыш,

Манзан Гүрмэ төөдэймни

Шэрээ дээрэ эрьешыш!” (Абай Гэсэр, 76). – гээд Шарнайхан шара удаган туһа эрижэ, шанагаа өөдэнь шэдэбэ. Газарһаа тэнгэри хүрэхэнь үльгэр туужа соо ехэ бэлэн байна гэжэ дээрэ хэлэгдэһэн гэршэлжэ байна.

“Через горы соединяются Земля и Небо, мир сакральный и профанный” (Дампилова, 2005, 51). Абай Гэсэр хада дээрэ гаража, Хурмаста хаан эсэгэдээ мүргэнэ. “По древнему представлению бурят на небо можно взбираться с вершины высокой горы, преодолев промежуточное пространство” (Уланов, 1963, 11). Нэмэлтэ болгон Б.Баяртуевай һанал оруулнабди: “Гора место поклонения небесной сфере, адаптированная и обожествлённая уже и ламами. Поэтому в религиозных буддийских песнях есть гора, но котором есть обоо, т.е. место поклонения тенгриям, которые с принятием буддизма приобрели черты небожителей нового мировоззрения” (Баяртуев, 2001, 129).

Гурбан дэлхэй, гурбан шэглэл эрдэмтэн Х.Кэрлот үнгөөр хубаана. “Индуистское учение о трёх гунах – саттва, раджас и тамас является достаточным объяснением значения вертикальной оси” (Кэрлот, 434). Саттва сагаан үнгэтэй, дээдэ дэлхэй гэгдэнэ; раджас – улаан үнгэтэй, улаан шуһата амитанай энэ дэлхэй элирхэйлнэ; тамас – хара үнгэтэй, газар дорохи байдалтай холбоотой.

Оршон тойрон гурбан янзаар хэмжэгдэдэг: ута, үргэн, үндэр.